Monique Stommel
Vernieuwd en uitgebreid: vervanging van de op 12 april 2021 verschenen publicatie
Hoezo een hondenkopmens?
De directe aanleiding om meer te willen weten van de hondenkopmens was een fototentoonstelling in het Fotomuseum te Den Haag, waar William Wegman zijn portretten met hondenkoppen exposeerde tot en met begin januari 2021 (helaas vanaf 15 december 2020 niet meer te zien door de coronamaatregelen).
Bij het zien van zijn foto’s van mensen met hondenkoppen kreeg ik meteen associaties met andere hondenkopmensen die ik elders eerder had gezien in een hele andere context.[1] Dat was het uitgangspunt voor het maken van onderstaand overzicht.
William Wegman
Om te beginnen het werk van William Wegman: William Wegman (1943), een Amerikaanse kunstfotograaf, exposeerde onlangs in het Fotomuseum in Den Haag foto’s van zijn honden. De titel van de tentoonstelling was betekenisvol: ‘Being Human’[2].
Op Wegmans fraaie, esthetische foto’s zie je voornamelijk speciaal geklede ‘mensentypetjes’ met hondenkoppen of hondenkoppen met mensenlijf met bij ‘typetjes’ behorende kleding. Het lijken wel portretten.
De omgeving en de specifieke attributen van de ‘hondenkopmens’ op de foto’s, zijn vaak duidelijke verwijzingen naar onderliggende intenties van de fotograaf.
Het is belangrijk vanuit welk perspectief je naar de foto’s kijkt, want er zijn meerdere betekenislagen te ontdekken.
Zie je eerst de hond of eerst de mens. Je zou de hond menselijke gevoelens en karaktertrekken toe kunnen dichten. De trouwe hond-mens, de ijdele, de nuffige, de atletische, de peinzende, de Amerikaanse, de balancerende … noem maar op.
Zie je allereerst de mens op de foto, dan verwordt die misschien tot een dier in een vermenselijkte dierenwereld.
Wegmans foto’s kunnen humoristische karikaturen van mensen zijn, het kunnen kritische commentaren zijn op de samenleving of ze houden andere verwijzingen in, bijvoorbeeld naar bepaalde periodes in de Kunstgeschiedenis. Hoe je ze ook bekijkt, er zijn heel wat associatieve combinaties mogelijk. Daarbij helpen vaak de suggestieve titels onder de foto’s, zoals ‘Dog walker’.
Wegman geeft zo, sinds de jaren ’70 van de 20e eeuw, een nieuwe draai aan wat ik de ‘hondenkopmens-traditie’ noem, want hij plaatst het verschijnsel hondenkopmens in een eigentijdse context.
Waar komt de hondenkopmens vandaan?
Er zijn van oudsher voorbeelden te over van honden als herkenbaar symbool in afbeeldingen, reliëfs en sculpturen in uiteenlopende culturen. Er bestaan ook veel middeleeuwse verhalen, spreekwoorden en spreuken met betrekking tot honden die we nu nog kennen.[3]
De ‘hondenkopmens’ is een apart fenomeen maar minder uniek dan ik dacht en niet alleen als symbool gebruikt, zo bleek tijdens mijn speurtocht. Ik doe een greep uit waar hij zich zoal liet zien: In Egypte, in Libië, Tunesië, India, in Griekenland, Turkije, Hongarije, in Frankrijk, Engeland, Ierland, Scandinavië, zelfs in China en Zuid-Amerika komt de hondenkopmens voor in reisverslagen, mythen en legenden.
Er zijn ook afbeeldingen en sculpturen van hem gemaakt. De meeste afbeeldingen stammen uit de orthodox-christelijke wereld, tot in de 18e eeuw.
In de moderne tijd duiken hondenkopmensen nog steeds overal op, niet zozeer in religieuze context, maar meestal in foto’s of striptekeningen, vaak grappig bedoeld, of met een bijzondere betekenis, zoals bij Wegman.
Wat of wie is een hondenkopmens?
De hondenkopmens maakte vanaf de vroege oudheid tot laat in de Middeleeuwen deel uit van een hele reeks bijzondere wezens met een deels menselijk lichaam of afwijkend gevormd menselijk lichaam.
Over hun werkelijke bestaan of hun status in de schepping kon men het door de eeuwen heen niet eens worden. In ieder geval waren deze schepsels anders dan ‘gewone’ mensen al hadden ze daar wel veel kenmerken van. Dat geldt niet alleen voor de hondenkopmensen, oftewel de cynocefalen, maar ook voor mensen met één been en een hele grote voet. Er werden mensen gesignaleerd met gigantische oren en sommige mensen hadden wel acht vingers aan een hand en veel tenen aan een voet. Er werden verhalen verteld van mensen zonder hoofd maar met ogen en mond in hun borstkas of op hun rug, sommige mensen hadden maar één oog, anderen konden alleen ruiken en hadden geen mond om mee te eten, er zouden mensen bestaan zonder neus … en ga zo voort.
De mens met de hondenkop waarover het hier gaat, kon niet praten maar blafte. Er kon desondanks met hem gecommuniceerd worden en omdat hij groot en sterk was, werd soms zijn hulp ingeroepen in moeilijke situaties. De cynocefaal kon vriendelijk en menselijk zijn maar ook een verscheurend monster en een kannibaal. Het was dus oppassen geblazen.[4]
De hondenkopmens door de eeuwen heen
Anubis
In de mythologie van het oude Egypte vanaf de periode van bet Oude Rijk (circa 3100-2890 v.o.j.) spelen de honden/jakhalsgoden Chontamenti, Anubis en zijn broer Wephawet een belangrijke rol in begrafenisrituelen.[6]
Honden of jakhalzen die vaak rondscharrelden in de buurt van graven, werden als de bewakers van de doden gezien, waarschijnlijk werden er daarom enkele tot goden bestempeld.
In afbeeldingen worden ze soms in hun hele dierengedaante afgebeeld, meestal als een mens met een honden/ jakhalskop. Anubis is de belangrijkste van de drie.
Als helper van godin Isis bij het balsemen van haar overleden man Osiris, de latere ‘Oppergod’ van de onderwereld, heeft hij zijn prominente plek in de Egyptische godenwereld verworven.
Anubis (zijn Griekse naam, de Egyptische was Inpu of Anpu) helpt de ziel te bevrijden uit het dode lichaam. Indrukwekkend is zijn rol als gids van de overledene langs allerlei beproevingen in de onderwereld tot het moment waarop diens ziel wordt gewogen en daarmee zijn lot in de eeuwigheid bezegeld.
Naast beelden van Anubis als de waakzame hond- of jakhalsgod, zijn er prachtige reliëfs van de tocht van de dode met Anubis in de graftombes bewaard gebleven. In later tijden werden er dodenboeken op papyrus vervaardigd, waarbij de hele gang van de overledene in de onderwereld wordt verbeeld, letterlijk aan de hand van de god met menselijk lichaam en hondenkop, Anubis. Hij heeft een dermate belangrijke wakende, beschermende en begeleidende functie dat hij in Egypte eeuwenlang als een van de belangrijkste goden werd vereerd.
Een huidige verklaring voor de afbeeldingen van Anubis met mensenlichaam is dat het hier eigenlijk niet gaat om een hondenkopmens, maar om een priester, die met hondenkop/ Anubismasker op, de dodenrituelen volbrengt.
Of … zou het tóch kunnen gaan om een menselijk wezen met een hondenkop, een cynocefaal? Er gaan namelijk verhalen dat ze wel degelijk bestonden … ook ver buiten Egypte.
In de Griekse Oudheid
Tijdens hun zwerftochten over de wereld zijn mensen van oudsher vaak oog in oog komen te staan met verschijnselen die ze niet kenden. Hun verbazing hierover vertaalden zij in wonderlijke wetenswaardigheden. In de 8e eeuw v.o.j. spreekt de Griekse zanger-dichter Homeros over cynocefalen als één van de bijzondere fenomenen die zijn Griekse helden onderweg tegenkwamen. Hoe kwam hij daarbij? Had hij over Anubis gehoord via de reisverhalen van anderen? Of was hij ze zelf ooit tegengekomen? Daar praat hij niet over voor zover ik weet.
Veel later, pas in de 5e eeuw v.o.j., zie je de cynocefalen, de hondenkopmensen of hondskoppen, voor het eerst beschreven staan bij de beroemde Griekse wereldreiziger en geschiedschrijver Herodotos (485-425/420 v.o.j.). Tijdens zijn reizen in de landen rond de Middellandse Zee, onder meer in Libië, hoorde Herodotos wonderlijke verhalen over cynocefalen die daar zouden wonen. Daarover rapporteerde hij in zijn Historiën.[7]
Ctesias (eind 5e begin 4e eeuw v.o.j.), de Griekse lijfarts van de Perzische heerser Artaxerxes II, maakte verslagen van zijn reizen door Perzië en India in de boeken Persica en Indica. In Indica maakt Ctesias eveneens melding van cynocefalen.
Van zijn werken is niet veel over, er zijn wel delen van samenvattingen uit later dagen bewaard gebleven (zie hieronder: Christoffel met hondenkop in de Byzantijnse wereld). Zijn rapportages waren soms echter zo exotisch dat menigeen het met een korreltje zout nam.
Megasthenes[8], Grieks historicus en diplomaat (350-290 v.o.j.), schreef laatdunkend over Ctesias en betwijfelde diens betrouwbaarheid. Toch deed Megasthenes, tijdens diplomatieke missies in India in dienst van Seleucus Nicator (358-281 v.o.j.)[9], verslag van cynocefalen, oftewel hondenkopmensen, in zíjn boek ’Indica’.
In de Romeinse tijd
In het begin van de Romeinse keizertijd besteedden verschillende Romeinse schrijvers aandacht aan de hondenkopmensen en onderzoeker Plinius de Oudere (23-79)[10] citeert Megasthenes in zijn ’Naturalis historia’:
“… waar op vele bergen een ras woont van mensen met hondenkoppen, die gekleed gaan in pelzen van wilde dieren, blaffen in plaats van praten, bewapend zijn met klauwen en leven van de jacht en de vogelvangst …”
En, schrijft Plinius de Oudere verder, volgens Ctesias, wiens samenvattingen hij eveneens bestudeerd had, waren er wel 120.000 van deze mensen. Hoewel Plinius zelf wel sceptisch was over het bestaan van de cynocefaal, gaf hij de verhalen het voordeel van de twijfel. Anubis, de Egyptische god met de hondenkop, ziet Plinius kennelijk niet als cynocefaal. Hij beschrijft de godheid niet in dit verband.
Ondertussen onderging Anubis in Egypte een flinke verandering.
In de hellenistische periode, de tijd dat de Macedonische dynastie der Ptolemaeën (305 v.o.j.-30) in Egypte heerste, werd Anubis gekoppeld aan Hermes, zijn Griekse tegenhanger in diens functie van dodenbegeleider in de onderwereld.[11]
De Griekse Hermes en de Egyptische Anubis werden tot één nieuwe godheid samengevoegd die Hermanubis werd genoemd. Het was waarschijnlijk een manier om de Griekse cultuur en vormtaal te integreren in de Egyptische wereld (te helleniseren). De latere Romeinse overheersers in dit gebied namen niet alleen de god Hermanubis over, maar ook de tactiek om op deze wijze culturen te binden.
In de Egyptische afdeling van de Vaticaanse musea staat een Romeins godenbeeld van Hermanubis, waarschijnlijk een kopie van een Grieks beeld, met hondenkop en de heilige caduceusstaf van Hermes, in de hand.
Op Romeinse mozaïeken in Tunesië onder andere en op munten is Hermanubis ook terug te vinden.
Cynocefalen of hondenkopmensen in het Vroege Christendom
Wanneer tijdens de beginjaren van het christendom gesproken wordt over de hondenkopmens gaat het niet om de heidense goden Anubis of Hermanubis, maar om cynocefalen die ‘ergens’ in het huidige zuidoosten van Iran en in India worden gesignaleerd.
De apostelen Bartholomeus en Andreas die in oostelijke richting uitzwermen om het Evangelie te verkondigen, krijgen er volgens de apocriefe Handelingen van de Apostelen mee te maken. Andreas heeft een confrontatie met cynocefalen in Gedrosia, een provincie in het huidige Baluchistan, tijdens zijn grote ‘missie-reis’ naar het Altaigebergte in Centraal Azië. Een van de hondenkopmensen, een zekere Abominabele, wordt dan bekeerd. Hij wordt daardoor van zijn woeste (honden-)natuur verlost en krijgt toegang tot de beschaafde christelijke wereld. De cynocefaal, die volgens deze overlevering wel bestaat, is nu symbool voor de onbeschaafde ‘ongelovige’ geworden met kans op verlossing.
In de eerste eeuwen van het christendom blijft het een opgave een algemeen aanvaard ‘christelijk’ beeld te vormen van de wereld en haar bewoners.
De heilige Augustinus (354-430), geboren in Noord-Afrika, laat zich inspireren door onder anderen Plinius de Oudere wanneer hij ‘De Schepping’ probeert te beschrijven.[14]
In ‘De Civitate Dei’, ‘de Stad van God’, geeft hij een opsomming van ‘bizarre mensensoorten’ waarvan hij niet weet of ze nu zo geschapen zijn of dat je ze als misvormd moet beschouwen, hoewel ze dan natuurlijk ook door de Schepper op de wereld zijn gezet. Onder de vreemde wezens vallen de cynocefalen (Boek XVI. 8):
“Wat moet ik nog zeggen over de Cynocephali die hondenkoppen hebben en wier geblaf hen meer als dieren dan als mensen doet kennen?”
vraagt Augustinus zich af.
“Het is overigens niet nodig …”
schrijft hij even later,
“… aan het bestaan te geloven van al die soorten mensen waarover verteld wordt …”
maar het is wel belangrijk, ze (al die vreemde mensensoorten) te zien als schepsels Gods, hoe raar je ze ook mag vinden. Omdat je ‘geen overzicht’ hebt weet je ook niet waarom God ze geschapen heeft,
aldus Augustinus.
Na meerdere overwegingen besluit Augustinus met verschillende opties:
dat de verhalen misschien uit de lucht zijn gegrepen, ofwel, dat de genoemde volkeren wel bestaan maar geen mensen zijn, of het zijn wel mensen en dan stammen ze van Adam af. In het laatste geval zijn het bezielde, sterfelijke wezens, net als wij.
Zo kreeg de hondenkopmens een plaats binnen de vroegchristelijke wereld, voor het geval dat hij zou bestaan. De hondenkopmens zou de gemoederen nog eeuwenlang bezighouden, zowel in het christelijke Westen als in het christelijke Oosten.
In het najaar van 2022 bij de tentoonstelling ‘In de Ban van de Ararat, schatten uit het oude Armenië’ in het Drents museum te Assen, was een lange, smalle stèle te zien, vermoedelijk daterend uit de 4e-5e eeuw. De stèle van tufsteen had aan vier zijden figuratieve reliëfs, waaronder de tronende Maria met het Jezuskind. Een van de andere zijden toont een mans-figuur met een dierenkop. Een varkenskop, volgens de tentoonstellingscatalogus. Of, zou het ook een hondenkop kunnen zijn?
In de catalogustekst wordt verondersteld dat deze mens met dierenkop koning Trdat zou zijn geweest, die het Christendom verwierp en varkenstrekken kreeg totdat hij alsnog tot het Christendom overging. (p. 197, Schatten uit het oude Armenië[15]). De varkenstrekken van een ongelovige. In soortgelijke afbeeldingen uit later tijd (vanaf de 8e-9e eeuw), spreekt men van hondenkopmensen, de cynocefalen, De hondenkop symboliseerde de woeste aard van deze mensen, die hun woeste natuur pas zouden verliezen als zij zich bekeerden tot het christendom. In christelijke context worden ze ook gezien als ‘bekeerlingen’. Zie onder andere het fragment over Christoffel hieronder. Deze verhalen lopen m.i. parallel aan het verhaal van koning Trdat. De Armeense stèle met daarop de man met de dierenkop is voor mij de oudst bekende in deze christelijke context.
De Middeleeuwen; Psoglav in christelijk Byzantium
In de loop van de 9e en 10e eeuw werden de Balkanlanden, Servië, Kroatië en Slovenië, gekerstend door Byzantijnse monniken. De oorspronkelijke goden moesten het veld ruimen, behalve Psoglav. Psoglav, van oudsher de god van de onderwereld in het Balkangebied met behaard mensenlichaam en een hondenkop, wilden de monniken niet zomaar negeren. Zij geloofden zelf in (gekerstende) heiligen met hondenkop. Lange tijd werd Psoglav in het christendom geduld om de bekeerlingen op de Balkan tegemoet te komen.[16]
In diezelfde periode kreeg de heilige Christoffel met hondenkop een plaats op Byzantijnse afbeeldingen.
Christoffel met hondenkop in de Byzantijnse wereld
Photius (ca. 810–890), een alom gewaardeerde Byzantijnse geleerde en twee periodes (858-867 en 877-886) toonaangevend patriarch van Constantinopel, las de klassieke literatuur over ontdekkingsreizen vol wonderbaarlijke verschijnselen in de Schepping, met veel interesse. Hij vatte de toen nog in omloop zijnde verhalen van de Griek Ctesias samen. Photius’ samenvattingen, waarin ook de cynocefalen worden genoemd, zijn overigens alles wat ons rest van de originele verhalen van Ctesias.
Photius vroeg zich, net als Augustinus, af, of deze hondenkopmensen wel menselijk waren en was er evenmin zeker van dat je hun bestaan letterlijk moest nemen.
Christoffel
Toch maakte Photius er geen bezwaar tegen dat een van de bekendste en meest geliefde (Byzantijnse) heiligen, Christoffel/ Christophorus (= christusdrager) in de oosters orthodoxe Byzantijnse kerk als hondenkopmens werd weergegeven.
Christoffel treedt vanaf de 8e-9e eeuw in oosters-orthodoxe schilderingen naar voren als een reusachtige heilige met hondenkop, als hij met het kleine, steeds zwaarder wordende Jezuskind op de schouder, een wilde rivier doorwaadt.
Het verhaal gaat dat Christoffel na deze onbaatzuchtige daad plotseling begreep wie hij eigenlijk de rivier over had gedragen en ter plekke berouw kreeg over zijn eerdere woeste hondengedrag. Hij liet zich bekeren tot het christelijke geloof en was daardoor meteen van zijn hondennatuur verlost, net als Abominabele, in de eerste eeuw na Christus.17
De hondenkopmens had zo een voorbeeldfunctie gekregen.
Christoffel werd in de oosters orthodoxe iconografie ook wel als een militaire heilige, een zogenaamde Athleta Christi, afgebeeld omdat hij zich sinds zijn bekering zou hebben ingezet voor verspreiding en verdediging van het christelijke geloof en als martelaar stierf. We zien hem daarom soms, met hondenkop, geplaatst staan tussen de militaire heiligen in oosters orthodoxe kerken, volgens een vaste iconografische indeling.
Afbeeldingen van de heilige Christoffel met een hondenkop werden in de Russisch-Orthodoxe kerk in de 18e eeuw verboden.
In 1969 schrapte het Vaticaan Christoffel (in de westerse kerk niet met een hondenkop) helemaal van de heiligenkalender, wegens gebrek aan historiciteit!
Bekering van ‘de ongelovigen’
Er is een categorie oosters-orthodoxe iconen en muurschilderingen, waarvan de oudste uit de 10e-11e eeuw stammen, waarin meerdere mensen met hondenkop gezamenlijk staan afgebeeld. Soms staan ze rondom een prekende Christus.
In ‘The Monstrous Races in Medieval Art and Thought’ zegt John Block Friedman dat op dit soort afbeeldingen, waar meerdere hondenkopmensen tegelijk rondom een prediker staan, de bekering van ‘de ongelovigen’ wordt bedoeld. Ze komen ook voor op illustraties van het Pinksterfeest.
Het was het Pinksterfeest waarbij, volgens overlevering, de Heilige Geest werd uitgestort over de discipelen van Christus en enkele andere gelovigen in Jeruzalem. Dankzij de vurige tongen die boven hun hoofden verschenen, konden de apostelen in alle vreemde talen spreken. Allen die toen in Jeruzalem aanwezig waren en toestroomden omdat zij hun taal hoorden spreken, konden zo de boodschap van de apostelen verstaan. De toegestroomde menigte bestond uit ongelovigen, joden en heidenen uit alle windrichtingen, waaronder Meden, Parthen, Libiërs en Arabieren die op dat moment in Jeruzalem waren.
Pas vanaf de 10e-11e eeuw verschijnen deze ‘ongelovigen’ als exotische, hybride, dierlijke en/of monsterlijke schepsels in beeld. De hondenkopmens is een van hen. Zij staan op deze illustraties bij elkaar, door een boog afgescheiden van de apostelen en andere christenen. Het lijkt of ze staan te luisteren. Als ze willen kunnen ze worden bekeerd. Het gaat er hier allang niet meer om of ze nu wel of niet echt bestonden.
In diezelfde periode ontstaan er illustraties in westerse en Armeense psalmboeken waarop een hondenkopmens samen met andere monsterachtige wezens onder een boog wordt afgebeeld. In de daaropvolgende eeuwen blijven deze afbeeldingen populair.
Dat de ‘ongelovigen’ op illustraties vanaf de 10e-11e eeuw monsterachtig zijn, laat zich verklaren uit de historische context.
Veel christenen voelden zich in die tijd bedreigd door strijdlustige Arabieren, die onder de islamitische vlag een alsmaar groter gebied rond de Middellandse Zee veroverden. later kwamen daar de snel oprukkende Turkse Seldsjoeken uit Centraal Azië bij, de Perzen, de Ethiopiërs, de Mongolen enzovoorts …! Het waren allen ‘ongelovigen’ die de christelijke wereld achtereenvolgens bedreigden.
De hondenkopmens met zijn ongeciviliseerde, woeste hondennatuur was samen met andere monsterachtige mensensoorten inmiddels het symbool geworden van deze angstaanjagende, ongelovige buitenwereld.
Mochten deze ongelovigen tot het christendom bekeerd kunnen worden, dan zou niet alleen hun ziel worden gered, maar zouden zij bovendien hun dreiging voor het christendom verliezen.
Vanaf eind 11e eeuw tot eind 13e eeuw, trok de westerse christelijke wereld acht keer op kruistocht tegen ‘de ongelovigen’. Van bekeren kwam niet veel. Aan beide kanten was men nauwelijks tot bekering geneigd.
De kruisvaarders werden door hun tegenstanders in het Midden-Oosten christenhonden genoemd.
In het verdere verloop van de Middeleeuwen wordt de hondenkopmens/cynocefaal regelmatig in christelijke context afgebeeld. Hij verschijnt op iconen, op muurschilderingen en in geïllustreerde psalters.
In het christelijke Westen wordt de cynocefaal niet als de heilige Christoffel afgebeeld en eigenlijk nergens in positieve zin. i.t.t. in het orthodox-christelijke Oosten.
Hondenkopmensen tussen Oost en West
Onderstaande voorstelling is lastig te traceren. Vermoedelijk komt het uit een joods gebedenboek de Tripartite Mazhor, en schijnt afkomstig te zijn uit Duitsland. Het stamt uit 1320 en is onderdeel van de Kaufmanncollectie.[19]
In de rechter cirkel op de illustratie staat het dierenriemteken Tweelingen afgebeeld (periode eind mei-juni). De Tweelingen blijken twee figuren met hondenkoppen.
De figuren dragen samen een symbolisch attribuut of de een geeft het aan de ander. Een bloemenkrans? De voorstelling komt uit een manuscript, als Tripartite Mazhor geduid. (Mahzor is volgens de Brittanica[21] een gebedenboek voor joodse feestdagen. Een tripartite mazhor betekent dat het manuscript uit drie volumes bestaat.
De cynocefaal in het christelijke Westen
Op de middeleeuwse, zogenaamde mappae mundi ‘kaarten van de wereld’, staat de cynocefaal of de hondenkopmens te midden van andere wonderlijke schepsels en fabeldieren aan de randen van de wereld afgebeeld.
De Schepping wordt op deze wereldkaarten getoond in al zijn raadselachtigheid mét de impliciete waarschuwing de randen of grenzen van de (christelijke) wereld niet op te zoeken en zo in de wereld van de onbeschaafde ‘monsterachtigen’ te belanden.
In deze betekenis treffen we de hondenkopmens ook op andere plaatsen aan: op tympaan-reliëfs in de voorportalen van romaanse kerken en op enkele kapitelen van romaanse zuilen, zoals in de basiliek van Sainte-Marie-Madeleine te Vézelay.
De hondenkopmens wordt nu bij de groep monsterlijke menselijke wezens ingedeeld om de christelijke mens te waarschuwen voor de ‘boze buitenwereld’ en om te laten zien hoe hij gestraft zal worden wanneer hij zich niet aan de regels van de christelijke samenleving houdt. In de westerse wereld van die tijd associeert men de cynocefaal voornamelijk met zijn veronderstelde woeste, dierlijke natuur. Hij is daarom naar de marge van de Schepping verbannen.
Cynocefalen en andere vreemdsoortige wezens worden vervolgens in reisverhalen uit de 12e-15e eeuw beschreven. Beroemd is het verslag van ‘de Reizen van Jan de Mandeville’ uit de 14e eeuw, dat vervolgens in het Latijn en een aantal West-Europese volkstalen werd vertaald.[23]
Zuid-Amerika kreeg ook met de cynocefalen te maken, nadat de Spanjaarden het gebied eind 15e eeuw hadden ontdekt en het vervolgens gingen koloniseren. In hun kielzog trokken Franciscaner monniken mee om de ongelovigen te bekeren tot het christendom. Zij gebruikten de cynocefalen opnieuw als symbool van vreemde, ongelovige schepsels bij hun pogingen de inheemse bevolking te kerstenen en volgden zo de middeleeuwse traditie.
Hoe gaat het verder met de hondenkopmens?
De interesse voor de hondenkopmens en andere vreemde mensachtigen nam vanaf de 16e eeuw af. Voor de meesten was hun bestaan zo twijfelachtig geworden dat daarmee hun symboolfunctie verzwakte. Men richtte zich steeds meer op de zichtbare werkelijkheid en het verbeelden daarvan.Wel bleef het idee van hybride mensachtige wezens telkens opnieuw fascineren. Ze werden gezien als demonen, monsters, als fantasieën, als medische fenomenen enzovoorts.
De Italiaanse schrijver en semioticus Umberto Eco voerde de cynocefalen begin 21e eeuw nog eens ten tonele in Baudolino (2001), zijn zeer tot de verbeelding sprekende, fantasierijke roman over de Middeleeuwen in de nadagen van de 4e kruistocht en de plundering van Constantinopel. Hoofdpersoon Baudolino vertelt over zijn bijzondere belevenissen in het Byzantijnse Rijk en ontmoetingen met allerlei vreemde schepsels, waaronder de cynocefaal.
De cynocefaal en Aad de Haas
De St. Cunibertuskerk van Wahlwiller (Zuid-Limburg) is in dit verband het vermelden waard.
De kerk dateert uit de 11e-12e eeuw en werd begin 13e eeuw geschonken aan de orde der Johannieters, hospitaalridders ten tijde van de kruistochten. Sindsdien is de kerk meermalen gerestaureerd.
Kunstenaar Aad de Haas (1920-1972) kreeg na WO II de opdracht de Kruiswegstaties voor de St. Cunibertuskerk te schilderen.
De Haas schilderde 16 staties, onder andere een statie waarop Judas Jezus verraadt. De schilderingen waren in 1949 voltooid en leidden tot zoveel commotie dat zelfs het Vaticaan zich ermee bemoeide en ze snel werden weggehaald.
Waarom? De schilderingen zouden ‘niet passend’ zijn geweest, was een verklaring.
Rond 1980, na een restauratie van de kerk, werden ze teruggeplaatst. ….
Bij navraag werd mij niet duidelijk wat de beweegredenen waren geweest.
De Haas gebruikte bij het schilderen van de kruiswegstaties een speciale stijl van schilderen met zachte toets en veel kleurlagen,hij creëerde zo een onwerkelijke sfeer. De mensfiguren met dunne buigzame lijven, gaf hij vaak vreemde hoofden, soms klauwachtige handen… dierenhoofden, hondenkoppen? Schapenkoppen? Een wezelskop zoals bij Judas wordt verondersteld?[27]
De gekruisigde Christus in de absis zou een honden- of leeuwenkop kunnen hebben.
Als het inderdaad om dierenkoppen op mensenlichamen gaat, dan blijft de vraag waarom de Haas die zou hebben willen schilderen. De kunstenaar geeft geen uitleg.
Misschien kende De Haas de middeleeuwse betekenis van de mens met de hondenkop, maar het gebruik ervan in de Kruiswegstatie is niet meteen voor de hand liggend.
Op de website van de Cunibertuskerk wordt gesuggereerd dat het hier om mensen gaat die slechts toezien bij de Kruisweg van Christus. Daarom zouden ze onmenselijke koppen hebben…maar dat gaat niet op als we naar de gekruisigde Christus kijken.
Mogelijk had De Haas eenzelfde idee voor ogen als later William Wegman, die zijn hondenkoppen-foto’s geen symbool voor ongelovigen wilde laten zijn, maar een symbolische spiegel die de kunstenaar de mens voorhoudt.
Nota bene: In mei 2020 werd in het Limburgs museum te Venlo het werk van Aad de Haas getoond in de tentoonstelling ‘Verboden Kunst’. Met daarin ook aandacht voor de Kruiswegstatie in de St.Cunibertuskerk te Wahlwiller.
Een video van de kruiswegstaties van Aad de Haas is te vinden via: https://kruiswegen.nl/project/aad-de-haas-video-proj
Tot slot
Aanleiding om mij in de hondenkopmens te verdiepen was de associatie die de foto’s van fotograaf William Wegman bij mij opriepen met oude afbeeldingen van de heilige ‘Christoffel met de hondenkop’ die ik uit de oosters-orthodoxe kerk kende.
De hondenkopmens, de cynocefaal, bleek door de eeuwen heen een lange adem te hebben al zou zijn beeltenis van betekenis veranderen, zowel positief als negatief.
Als je naar beschrijvingen en afbeeldingen op zoek gaat, zie je hondenkopmensen in uiteenlopende situaties: als goden die doden begeleiden in Egypte in de graven bijvoorbeeld. Ze duiken op in mythen en legenden zoals bij Jason en de Argonauten die strijd met hen leverden in Zuid Hongarije/ Servië. Griekse verkenners en wereldreizigers verhalen over ontmoetingen met cynocefalen-stammen in Libië, India en Perzië. In Grieks-Romeinse context vallen ze samen met andere goden.
De cynocefalen worden beschreven door de Romein Plinius de Oudere c.s. als voorbeeld van bijzondere rassen in de wereld. Na spannende confrontaties worden enkelen door de apostelen Andreas en Bartholomeus bekeerd en krijgen zo een plaats in de christelijke wereld.
In religieuze context zien we de hondenkopmens weer terug bij Augustinus die zich over zijn status in de Schepping bekommert.
In de Middeleeuwen wordt één van hen beroemd en geliefd als Sint Christoffel met kindje Jezus op de schouder. In de Grieks- en Russisch-Orthodoxe kerken en op iconen komt Sint Christoffel in deze hoedanigheid regelmatig voor met een positieve betekenis.
De hondenkopmens is ook te vinden op romaanse kapitelen in Frankrijk, in middeleeuwse handschriften en op wereldkaarten (mappae mundi) uit diezelfde periode, met een negatieve betekenis.
De hondenkopmens belandt uiteindelijk op foto’s van William Wegman met een nieuwe betekenis. Anno 20e eeuw, door Wegman en mogelijk Aad de Haas verbeeld, lijken de hondenkopmensen de visie van de kunstenaar op de mens te weerspiegelen. Bij Wegman lijkt zo’n hondenkop op het geklede mensenlichaam de hond menselijk te maken… en de mens grappig, edel, dom, melancholiek, intelligent enzovoorts door de hondenkop die hij heeft. Bij Aad de Haas vermoed ik een kritische visie van de kunstenaar op de mens.
Inmiddels zijn er ook fotografen bij wie je je trouwe viervoeter ‘vermenselijkt’ kan laten portretteren in het favoriete pak dat je voor hem/ haar hebt uitgekozen. Het is dan niet per se als kunst bedoeld.
Kunst of geen kunst: al deze foto’s spelen in op de betekenis die honden en mensen voor ons kunnen hebben en welke eigenschappen we ze toedichten.
Noten
[1] Hondenkopmens, ook wel hondskop, cyncefaal genoemd.
[2] Bron: William Wegman ― Being-human, tentoonstelling Fotomuseum Den Haag 2020.
[3] Bron: Over honden wordt onder andere geschreven in de zgn. bestiaria, in de fabels van La Fontaine, in een Arabisch 10e eeuws geschrift: ‘De Zaak van de Dieren tegen de Mensen’ (uit het Arabisch vertaald door Remke Kruk, Bulaaq Amsterdam, 2010). Er zijn meerdere sites met verwijzingen naar honden zoals: spreekwoorden-en-uitdrukking-met-hond en hondencultus-christenen-aanbaden-700-jaar-een-dappere-hond
[4] Block Friedman, J. ’The Monstrous Races in Medieval Art and Thought’. Syracuse, New York, 1982, 2000.
[5] Bron: Anubis ― schildering Jeff Dahl
[6] Over Anubis is veel geschreven: zie de uitgebreide bibliografie op Wikipedia.
[7] Herodotos, Historiën, Boek 4, 191. In de vertaling van Onno Damsté, p.257 ‘de hondskoppen’ genoemd, naast bijvoorbeeld ‘koplozen, die ogen in hun borst hebben’ (1987), Vertaler Hein van Dolen schrijft: ‘hondskopapen’ in zijn vertaling van de Historiën uit 2007 en laat daar kennelijk het idee van een hondenkopmens los.
[8] Megasthenes (350-290 v.o.j.), Griekse reiziger, historicus, diplomaat;.
[9] Seleucus Nicator(358-281 v.o.j.) oorspronkelijk veldheer van Alexander de Grote en na diens dood stichter van het Seleucidische Rijk
[10]Plinius de Oudere (23-79), Romeins militair, schrijver en onderzoeker, ‘De Wereld, Naturalis historia’, Boek 7, 23. vertaald door Joost van Gelder, Mark Nieuwenhuis en Ton Peters, 2004, Amsterdam: uitg. Atheneum-Polak & van Gennep.
[11] In Egypte werd Anubis niet als hondkoppige gezien. Dat waren de vier bavianen, de ‘hondkoppigen’ of ‘hondskopapen’ bij de ingang van de hel.
[12] Bron: Hermanubis ― foto Colin, Vaticaanse musea, Egyptisch museum
[13] Bron: Sousse mosaic calendar November, eerste helft 3e eeuw, El Jem. ― foto Ad Meskens, Sousse Archeologisch Museum
[14] Augustinus, Aurelius, ‘De Stad van God’, Boek XVI.8. vertaling: G. Wijdeveld, Baarn, Amsterdam 1984.
[15] ‘In de Ban van de Ararat, schatten uit het oude Armenië’ Assen: WBOOKS 2022, p. 197.
[16] Ook verder oostelijk werden hondkoppige mensen aan religie verbonden, in India bijvoorbeeld. Het voert te ver om daar nu aandacht aan te besteden. Dat geldt ook voor China, nog oostelijker. Daar was men al in de tijd van Confucius bekend met het fenomeen van de hondenkopmens. Tijdens de Tangdynastie was er sprake van een koninkrijk van hondkoppigen bijvoorbeeld; de hond kreeg in de 11e eeuw een plaats toegewezen in de tekens van de Chinese dierenriem. Daar staat hij tot op de dag van vandaag. 2018 was het meest recente ‘Jaar van de Hond’. Vaak werd de hond afgebeeld als een mens met hondenkop. In 2018 leek de hond meer op een groot Disneyachtige knuffelbeest. Op weg naar China spreekt ook Marco Polo van hondkoppigen.
[17] Bronnen: Christoffel: fresco van onbekende oorsprong; Manuscript illuminatie van Pinksteren met onder andere een cynocefaal onder de boog, (Armeens?). Alle Uit: Orthodox Arts Journal, Understanding the Dog-headed icon of St-Christopher by Jonathan Pageau (8 July 2013), orthodoxartsjournal.org/the-icon-of-st-christopher
[18] Bron: Prekende Christus door cynocefalen-krijgers omgeven (1397) ― miniatuurschilder onbekend, Kyivan Psalter. Het Kyiv Psalter is een groot formaat perkamenten manuscript, 229 bladen. Het bevat de psalmen van David, evenals tien lofzangen en gebeden uit andere Bijbelboeken.
[19] Zie: kaufmann.mtak.hu/en/study09.htm
[20] Bron: Illustration-zodiac-gemini ― kunstenaar onbekend, Kaufmann collection
[21] Er zijn suggesties over de betekenis van deze voorstelling te lezen, met de opmerking dat een en ander nog onderzocht moet worden. Want, deze voorstelling van Tweelingen werd zowel in islamitische als middeleeuws Duitse context gesignaleerd en ook in dit joodse gebedenboek, maar ze zijn zeldzaam. Zijn de tweelingen het ongelovigen? Bekeerlingen? Of is het andere symboliek.
[22] Bron: Cynocefalen op een kapiteel ― foto Han van Hagen, Basiliek Sainte-Marie-Madeleine van Vézelay.
[23] Wikipedia: “Mandevilles reis uit 1356 kan opgedeeld worden in twee delen. In het eerste deel worden verschillende reisroutes beschreven via het Byzantijnse Rijk, Klein-Azië naar het Heilige Land, de Sinaïwoestijn en Egypte. De geografische namen in dit stuk kunnen redelijk goed gesitueerd worden op een kaart. In het tweede deel, dat het Verre Oosten (India, China en andere oostelijk gelegen gebieden en eilanden) beschrijft, is dit veel minder het geval. Het relaas wordt ook ongeloofwaardiger. Zo geeft Mandeville aan dat er op bepaalde eilanden mensen leven met slechts één oog, één enkele gigantische voet of hondenkoppen.”… Mandeville, als hij al bestaan heeft, baseerde zich waarschijnlijk op reisverslagen van anderen uit de 12e en 13e en 14e eeuw. Mogelijk kende hij ook de klassieke schrijvers.
[24] Bron: Umbrella Foot, Headless and Large ears (1493) ― artist Michael Wolgemut, from the Nuremberg Chronicle by Hartmann Schedel
[25] Bron: St. Cunibertuskerk ― foto Wim Koops, St. Cunibertuskerk, Gulpen
[26] Bron: Kruiswegstaties ― Aad de Haas, foto (2013)
[27] Judas met de kop van een wezel: Dit wordt gesuggereerd in de documentaire Mijn Pelgrimspad, wanneer Annemieke Schrijver de Cunibertus kerk bezoekt (NPO, november 2020). Een wezel staat symbool voor verraad, oppert Annemieke. Verdere uitleg over het gebruik van evt. dierenkoppen is er niet. Dagblad Trouw van 7 november 2020 neemt de kerk op in een wandelroute, de vreemde hoofden van de mensen op de Kruiswegstaties worden hier onder andere schapenkoppen genoemd.
[28] Bron: Detail van de gekruisigde Christus ― Aad de Haas, een fragment van een still uit één van de filmpjes over de Cunibertus kerk, Gulpen: kerkgebouwen in limburg.nl kerken wahlwiller cunibertus
