Existentiële kennis en levenskunst

Margré Knip

Als docent en supervisor staat ervaringsleren bij mij hoog in het vaandel. Daarmee doel ik op leren waarin persoonlijke ervaringen worden verbonden met de beroepspraktijk. Wat is het voordeel als studenten zichzelf eerst leren verbinden met eigen levensthema’s? Dat gebeurt bijvoorbeeld in het vak supervisie. Mijn droom is ervaringsleren meer te verbreden binnen het curriculum van beroepsopleidingen met persoonlijk leiderschap. Het maakt studenten bewuster hoe zij stuurman of stuurvrouw kunnen worden over hun eigen leven.

Toen ik als docent en supervisor begon te werken, putte ik inspiratie vanuit mijn eigen verleden. Een aandoening kwam in 1998 op mijn levenspad. Daardoor verbond ik existentiële thema’s en theoretische kennis noodgedwongen met elkaar. Ik wilde herstellen.

Mijn doel is als docent-ontwikkelaar de gevoelskloven die ik heb overbrugd via een professionele benaderingswijze uit te dragen. Ik noem dit inclusief leren communiceren.
Het gaat mij aan het hart dat er een eenzijdig beeld heerst van ons bewustzijn: waartoe het in staat is. Het is mijn droom een nieuwe generatie deskundigen op te leiden die persoonlijke ervaringen vanzelfsprekend delen en integreren. Daardoor ontstaan op natuurlijke wijze duurzame initiatieven.

De betekenis van ziekte en angst

Welke weg heeft mijn bewustzijn hiervoor afgelegd?
Om een antwoord te vinden leg ik eerst uit van welke levensprocessen ik het meeste heb geleerd. Een voorbeeld is het herstellen van mijn psychische aandoening. Daar heb ik 15 jaar over gedaan. Van mijn dertigste tot mijn vijfenveertigste jaar had ik een moeilijke periode. Mijn diagnose luidde een gegeneraliseerde angststoornis. Ik had aanvallen van angst, hele heftige ongerijmde angst en depressies.

Wat mij heeft geholpen is het leren dragen van de angst, blijven bij datgene wat in mij zo angstig aanvoelde. Daar zijn veel vlieguren voor nodig geweest, voordat ik die moed had verzameld.

Ik heb besloten meer aanwezig te blijven bij datgene wat mijn onderbewustzijn me wil vertellen. Daarin heb ik risico’s genomen, vanuit de ervaring dat angst mij ten gronde kan richten. Binnen dat avontuur heb ik ook bodems bereikt, zo diep en naakt, zo zwart en kaal, die ik dacht niet meer te boven te kunnen komen. Toch is het mij gelukt met vallen en opstaan. Overgave heeft me geholpen mijn weg naar buiten te vinden.

Terugblik op de betekenis van mijn ziekte

Een bron van ervaringskennis ontstond toen ik over deze processen ging reflecteren binnen mijn opleiding tot ervaringsdeskundige. Hoe had ik mezelf kunnen ontworstelen aan de greep van de angst? In de loop van de tijd had ik geleerd dat het in essentie ging om de angst te durven zijn wie ik echt was, te durven voelen wat ik echt voelde en te (mogen) doen wat ik echt wilde doen (De Vries, 2011, p. 19).. Het ging om het ontdekken en toepassen van een eigen sterke wil. Die herkenning deelde ik met andere ervaringsdeskundige professionals.

Als cliënt volgde ik ademhalingstherapie. Dat was een kantelmoment in mijn herstel. Ik voelde dat er een verdieping plaatsvond in het scherper ervaren van mijn angsten, maar eveneens in het ervaren van mijn krachten. Ik ontwikkelde lichaamsbewustzijn. Verwerking van trauma’s werden “keurig” geleid in wat er los kwam. Het werkte anders dan de meeste therapieën — ik kreeg contact met diepere lagen. Zonder deze therapie was ik mij nooit bewust geworden van die lagen.

Interesse in levensfilosofieën

Er kwam beweging op gang in trauma’s, die mijn behoefte aan bezieling blokkeerden. De blokkades gingen met name over het herstellen van relaties en vervullen van behoeften. Er kwamen gezonde gedachten bij vrij, die mij hielpen met opschonen. Ik kreeg gaandeweg andere belangstelling, zoals het lezen van levensfilosofieën. Ik veranderde als mens. Na het voelen wilde ik begrijpen hoe het mogelijk was dat ik zo “beperkt” was opgevoed — zonder in contact te kunnen komen met mijn eigen natuur. Welke culturen boden dit contact wel?

Ik ging mij bezig houden met Aymara indianen, bewoners van de zuidelijke Andes van Peru, de Boliviaanse hoogvlakte, het noorden van Chili en het noordwesten van Argentinië. Hun wereldbeeld inspireerde mij om te begrijpen wat er in mij voor oorlog woedde. Ik ontbeerde het wezenlijke vertrouwen, de overtuiging dat het leven voor mij zorgt. Door het werken met de adem leek dit vertrouwen langzaam toe te nemen. Mijn angsten fungeerden als wegwijzer om dat vertrouwen zoetjesaan te laten groeien.

Verbinding met de Aymara indianen

De Aymara indianen hanteren in hun mythologie de naam “Homo Maieuticus” (vroedvrouw — dezelfde naam als Socrates in Plato’s dialogen). Daarmee drukt deze mythologie uit dat de mens niets “schept” of “maakt”, maar alleen helpt bij het baren en verzorgen van het leven op aarde. Ik trok een parallel met het baren en verzorgen van nieuwe krachten in mijn bewustzijn. Het ging vanzelf.

De betekenis die zij ontlenen aan het bestaan heeft niets te maken met bewijzen of strijden. Daardoor kon ik mezelf meer en meer een vrijbrief geven, dat ik niets hoefde te “presteren”. Ik hoefde alleen maar mee te geven en los te laten. Mijn bestaan was mij goed gezind, ook al stonden mijn overtuigingen en mijn angsten daar haaks op. Het was een conflict in mij wat zich uitwoedde. Zo begon ik te geloven en handelen vanuit het concept dat ik onderdeel was van een “netwerk”. Dat klopte echt. Die gedachte resoneerde in mijn lijf.

Alle elementen in de natuur bij de Aymara, alle leden van de mensengemeenschap verdienen respect; niets is nutteloos, waardeloos of overbodig; alle dingen spreken, zien, eten; zijn blij of boos; ze begunstigen elkaar of straffen elkaar af, zoeken elkaar op of ontwijken elkaar. Het heelal is voortdurend in wording: het is een eindeloos gebeuren waar alles groeit.

Dit las ik als een afspiegeling van hun innerlijke werkelijkheid. Daarin herkende ik mijn eigen behoefte om ook zo te willen denken. Alleen van die behoefte was ik mij nooit bewust geweest.

Volgens hen zoekt het heelal ook naar harmonie. Elementen staan steeds in een gespannen evenwicht tot elkaar, of zelfs “op gespannen voet”: ze spreken elkaar toe in krachtige taal, doch steeds met respect, in onderlinge samenwerking, uitwisseling en harmonie.

Heling

Zo durfde ik het aan om te gaan geloven dat ik mijn angsten moest leren toelaten, teneinde mij door de kracht en de moed te laten voeden. Dit was alleen mogelijk doordat ik mijn vergaarde kennis ging toepassen. Voor mijn welbevinden was het belangrijk geweest existentiële thema’s actief aan te gaan. Het bewust toelaten van de angst, de wanhoop, de eenzaamheid … daaruit putte ik de energie die ik nu nog kan toepassen in mijn werk.

Nieuwe opleidingsroutes

Ik help momenteel opleidingen om professionele ervaringskennis te ontwikkelen bij nieuwe opleidingsroutes. Bij die stroming refereer ik aan het proefschrift van Alie Weerman. Zij is psycholoog en werkt als docent en onderzoeker bij de Chr. Hogeschool Windesheim in Zwolle. Sociaal werkers krijgen de mogelijkheid om collectieve ervaringskennis op existentieel niveau in hun werk te benutten. Daarmee is ervaringskennis een erkende derde bron geworden naast wetenschap en theorie. Ik wil ook andere opleidingen daarin betrekken.

Door te werken met concepten vanuit de filosofie en ethiek boor ik een andere manier van denken aan. Op die manier ontwikkelen zich nieuwe normen en waarden bij moderne reflective practitioners. Het worden professionals die blijvend reflecteren op hun werk, maar ook in verbinding blijven met eigen betekenisgeving.

In de opleidingsroutes wordt ervaringskennis ingezet als een verhalende vorm van kennis die berust op het lichamelijk doorleefd hebben van grenzen van het menselijk bestaan. Dit wordt in Weermans (2016, blz. 15-17) proefschrift een ‘existentiële grenssituatie’ genoemd. Degene die herstelt van ontwrichtingen heeft moeten omgaan met grenzen van leven en dood, met eenzaamheid en verbinding, vrijheid en beperktheid, schuld en verantwoordelijkheid, schaamte en trots. Deze kennis kan worden gebruikt om thema’s bij iedereen bespreekbaar te maken.

Het doorgeven van existentieel bewustzijn

Hoezo vind ik het doorgeven van existentieel bewustzijn zo belangrijk? Indien wij als samenleving alleen theoretische kennis blijven onderwijzen zonder levenswijsheid te raadplegen zal verzorging van onze psyche mank gaan lopen. En dat gaat me aan het hart.

Het kan aanleiding gaan geven tot een gevoel van wanhoop, een gevoel dat ons persoonlijke leven geen betekenis meer heeft. Het kan uitmonden in de overtuiging dat de omstandigheden ons alleen maar dwarsbomen. Daardoor ontstaan destructieve levenshoudingen.

In het tijdsgewricht waarin we nu leven wordt dit ook zichtbaar. Wat doet eenzaamheid of depressie met ons? Of afhankelijkheid? Welke betekenis heeft het? Hoe kunnen we leren dat we wel degelijk verankerd zijn in ons bestaan? Wat kun je leren over je eigen manier van kijken? Je wereldbeeld?

Ervaringskennis als levenskunst

Professionele ervaringskennis leert dat omstandigheden de manier van denken niet hoeft te bepalen. De opleidingswereld en het werkveld kunnen hiervoor meer open gaan staan.

Het vruchtbare gegeven is dat het uitspreken van doorleefde kennis aanstekelijk werkt voor de groep. Het is echte kennis die vanuit lichtheid een weg naar buiten wil vinden. Dat is universeel. Hier past narratief werken heel goed en werkelijk aanwezig kunnen zijn.

Existentiële kennis biedt heling voor mensen. Dit komt omdat op het niveau van onze essentie geen angst heerst. Het thema baren en verzorgen van onze aarde en haar bewoners komt dan van nature naar boven. Net als bij de Aymara’s.

Toekomst

Ik zou specifieker ervaringsgerichte oefeningen willen inzetten binnen lesmodules. Of educatieve middelen helpen ontwikkelen. Daarnaast vind ik het wenselijk existentiële theorieën en visies op welzijn uit de positieve psychologie en diverse wijsheidstradities te verbinden. In mijn supervisietrajecten mogen levenskunst of existentiële vraagstukken door supervisanten worden verkend. Daar werk ik aan.

Noten

^[1] Bron: Aymara Women, El Alto, Bolivia
^[2] Bron: An Aymara woman praying in Bolivia Courtesy Inter-American Foundation (Federal Agency)