Krzysztof Dobrowolski-Onclin, tekst en foto’s
Uit: de Nieuwsbrief van Bureau Boeiend (2022-01-05)
Net als kerken zijn moskeeën religieuze gebouwen die nu eens puur een lokale functie hebben, dan weer de pracht en macht van de stad, staat of sultan vertolken.
Zodoende kunnen moskeeën opgetrokken zijn uit de duurste materialen en met oog voor esthetiek, zoals de Fatihmoskee in Istanbul.
Verschillen met kerken zijn er echter ook. Waar men in een orthodoxe of katholieke kerk door beeldtaal wordt omringd, is dat in een moskee uit den boze. Bovendien kent elke moskee enkele standaardelementen die in een kerk ontbreken. En natuurlijk zijn er lokale tradities en regionale verschillen die we uit de doeken doen.
De mihrab
Terug naar de moskee. Een moskee is in de islamitische wereld is een collectieve gebedsruimte.
De richting waarin men bidt wordt aangegeven door de mihrab. Dat is een nis die in elke moskee aanwezig is.
Op de foto ziet u de gebedsruimte van de 14e-eeuwse Koranschool of madrasa Bou Inania in de Marokkaanse stad Fez. Centraal op de achtergrond is een inham met een lamp: de mihrab. Traditioneel wordt deze extra geaccentueerd door versiering in marmer, stuc, verf enz. In de gebedsruimte zijn er geen afbeeldingen van mensen noch dieren en de versiering zit dan ook in kalligrafie, geometrie of plantmotieven.
De minbar
Een tweede element dat tot de standaardmeubilering van een moskee behoort, is de minbar. Dat is een hoge preekstoel met een deur beneden aan de trap.
Op de foto staat het exemplaar uit de vroeg-zeventiende-eeuwse Sultanahmet, beter bekend als Blauwe Moskee in Istanbul.
De minbar staat meestal in de buurt van de mihrab en omdat de ogen van de gelovigen naar deze kant gericht zijn, krijgt niet alleen de mihrab, maar ook de minbar veel decoratie.
Net als de ramen in de muur van de mihrab.
De gebedszaal
De gebedszaal is in principe net als in orthodoxe synagoges voor mannen bedoeld. Voor vrouwen zijn er galerijen of plekken achter een afscheiding gereserveerd. Hier ziet u die galerij achter de pilaren.
U kijkt naar de immense laat-twintigste-eeuwse Hassan-II-moskee in Casablanca. De galerij is er rijk versierd met beeldsnijwerk van Marokkaans cederhout.
Bovenin ziet u nog een deel van het galerijhek.
Net als dat er geen voorschrift is voor de vorm van de minaret, is er geen harde regel welke vorm de gebedszaal moet hebben.
Daarom ontstonden in de loop der tijd lokale tradities.
Op de foto ziet u het 8e-eeuwse deel van de moskee in het Spaanse Córdoba, nu de kathedraal van de stad. Het is een betrekkelijk lage hal waarvan het gewelf steunt op een woud van zuilen.
De Fatihmoskee in Istanbul op de eerste foto is daarentegen een heel hoge hal met een koepel en halfkoepels eromheen.
Lampen en tapijten
Ziet u trouwens nog een overeenkomst tussen het interieur van de voormalige moskee van Córdoba en de Fatih in Istanbul?
Er hangen lampen. Ook dat, hoe triviaal het misschien ook klinkt, behoort tot de standaarduitrusting van moskeeën, in tegenstelling tot kerken.
Een verschil tussen de twee gebouwen is er ook. In Istanbul ligt nog steeds een tapijt op de grond, want een moskee betreed je zonder schoeisel.
In Córdoba is het gebouw geen moskee meer en dus loop je er over een stenen vloer.
Over de voormalige moskee van Córdoba valt veel te vertellen.
Het is een complex gebouw dat gedurende eeuwen is gebouwd, verbouwd en aangepast.
Zie een korte, overzichtelijke video over een van de beroemdste monumenten van Spanje:
Video: De voormalige moskee van Córdoba
De minaret
Een minaret is van heinde en verre misschien wel het meest herkenbare bouwdeel van een moskee, maar er hoeft geen minaret bij een moskee te staan. Het aantal minaretten is wel van belang.
Op de foto ziet u de beroemde Süleymaniye van architect Sinan uit 1557. Hij bouwde het in Istanbul in opdracht van sultan Süleyman de Prachtlievende en dat is te zien. In het Osmaanse Rijk was het gebruikelijk dat een sultansmoskee vier minaretten had. Moskeeën die waren gesticht door de grootvizier of directe familie van de sultan hadden meestal twee minaretten en alle andere moskeeën moesten het met eentje doen.
De minaret is een toren met een functie
Daarvandaan riep de muezzin gelovigen op tot gebed, al gebruikt men heden ten dage eerder luidsprekers. De vorm van de minaret maakt voor die oproep overigens niet uit.
In Turkije en de streken waar het Osmaanse Rijk zich uitstrekte, zijn potloodvormige, ranke torens in zwang.
In het westen van de islamitische wereld, zijn robuuste, vierkante torens gangbaar.
Als een moskee zo’n vierkante toren heeft, is het aantal tot een beperkt en niet twee of vier, zoals in Turkije.
Op de foto staat de toren van de kathedraal van Sevilla in Zuid-Spanje. Het is, op de binnenplaats na, het enige wat nog rest van de moskee van de stad die in 1248 christelijk werd.
Nog zo’n robuuste minaret staat in Marrakech en met zijn 77 meter is dit sinds de bouw halverwege de twaalfde eeuw het hoogste punt van de stad.
Gebed richting Mekka
Ziet u dat galgje boven? Het geeft de gebedsrichting voor de gelovigen aan die bij grote drukte buiten op het plein bidden.
Men bidt richting Mekka, maar in het verleden waren er uitzonderingen op.
De voorgangster van de moskee in Marrakech werd zelfs afgebroken om de richting te herijken:
Op de voorgrond ziet u de moskee die in 1147 door de Almohaden werd gebouwd en kort erna werd afgebroken. Er zijn slechts zuilen van over en in het midden van de muur ziet u de resten van de mihrab. De muur op de achtergrond is die van de nieuwe moskee, die in 1158 verrees.
Het interessante is dat noch de eerste noch de tweede moskee naar Mekka wijst, maar naar het zuiden. Waarschijnlijk komt dat doordat de meest prestigieuze moskee van Marokko, de Qarawiyyn van Fez ook zo is georiënteerd.
