Krzysztof Dobrowolski-Onclin, tekst en foto’s
Uit: de Nieuwsbrief van Bureau Boeiend, 10 juli 2025
Een trap-, klok-, hals-, tuit- en een heel smalle lijstgevel zijn op de bovenstaande foto van het Begijnhof te zien. En zelfs dan is de bingokaart van de Amsterdamse gevels niet vol.
In dit Amsterdamse jubileumjaar bieden we u een overzicht van wat er zoal aan de grachten staat en waarop u letten mag als u naar de gevels kijkt.
Houten huis
Laten we bij het begin beginnen. Aan de andere kant van het Begijnhof staat een bijzonder huis. Het is een van de twee woonhuizen in het centrum van Amsterdam met een houten gevel en stamt uit ca. 1530. Oorspronkelijk waren vrijwel alle huizen in de stad van hout opgetrokken, maar na twee verwoestende stadsbranden in 1421 en 1452 werden de bouwvoorschriften strenger.
Uiteindelijk bleven slechts twee zichtbaar houten gevels bewaard: dit en ’t Aepjen aan de Zeedijk. De houten gevels van door Amsterdam geannexeerde dorpen niet meegerekend.
Rolornamenten
Ook dit type is schaars. In de Sint-Annenstraat staat nog een gevel met rolornamenten (de witte elementen aan de rand van de gevel), die in de tweede helft van de zestiende eeuw heel populair waren in de stad.
Vrijwel allemaal werden ze vervangen, maar dit exemplaar, ontworpen door architect Hans Vredeman de Vries, staat er nog. Het is het enige woonhuis met rolornamenten in Amsterdam.
Tuitgevel
Voor tuitgevels hoeft u niet om te fietsen, want als je er eenmaal op gaat letten, dan zie je er een heleboel. Ze zijn driehoekig, want ze volgen de helling van het dak. Ze kwamen zowel bij woonhuizen als opslaghuizen voor en werden tussen ca. 1600 en ca. 1665 gebouwd.
Dit is een voormalig opslaghuis tussen het Spui en het Rokin. Opslaghuizen herken je aan een kolom grote openingen in het midden van het pand, vaak nog met luiken en kleinere beglaasde ramen aan weerszijden daarvan. Vrijwel alle zijn tot appartementen verbouwd.
Trapgevel en halsgevel
Nu komen we op echt bekend terrein. Het huis aan de drie grachten (Oudezijds Voor-, Oudezijds Achterburgwal en Grimburgwal) heeft meerdere trapgevels. De naam spreekt voor zich: de gevel lijkt op een getrapte piramide. Dit huis is begin zeventiende eeuw gebouwd. Trapgevels werden gebouwd tussen ca. 1600 en 1665.
Kijk nog eens naar die trapgevel. Al we het aantal trappen terugbrengen tot een, dan krijgen we wat u op de foto ziet: een halsgevel. Omdat een enkele rechte hoek er wel wat saaiig uitziet, zijn er sierelementen op en naast geplaatst. Die laatste heten klauwstukken. Halsgevels waren mateloos populair en werden tussen ca. 1640 en ca. 1775 in de stad gebouwd. De tweelingzus van de halsgevel was de verhoogde halsgevel en leefde korter, van 1640 tot 1670. Op de rechterfoto is het de hoogste gevel met nog een extra trappetje.
Verhoogde trapgevel
Kijk hier voor een detail. In het extra trappetje van een verhoogde trapgevel zit vaak een zgn. runderoog. Maar er is hier, aan de Oudezijds Voorburgwal nog iets veel interessanters aan de hand. Klauwstukken zijn namelijk soms verhalend. Zo ziet u hier Afrikaanse slaafgemaakten met tabaksbalen. Verwijzingen naar slavernij zijn niet vaak in gevels te vinden, want formeel bestond in de Republiek geen slavernij, maar dit is een uitzondering.
Klokgevel
Café Hoppe aan het Spui heeft een klokgevel. De vorm lijkt immers op een klok. Ook deze vorm was een lang leven beschoren, zo tussen 1660 en 1790. Klokgevels zijn in wezen een verlengde van halsgevels.
Als je de klauwstukken, die meestal van natuursteen waren, net als de rest van de façade van baksteen optrok, dan zag je geen kleurverschil meer tussen klauwstuk en gevel. Zo ontstond de klokgevel, een ietwat vereenvoudigde versie van de halsgevel dus. Het kon echter nog strakker.
Lijstgevel
De lijstgevel kwam ongeveer in 1625 naar Amsterdam en bleef. Karakteristiek is de uitstekende kroonlijst over de hele breedte van de gevel. De kroonlijst is vrijwel altijd wit. Er zijn tal van varianten op, want soms staat er een balustrade op of een kuif, timpaan of een decoratieve verhoging.
Je kunt van gevels een heuse studie maken
Zo ver willen we hier niet gaan, maar geven u nog een tip. Alle data die u hierboven las, behoeven een nuance.
In de negentiende en begin twintigste eeuw zijn er tal van oud uitziende gevels in de Amsterdamse binnenstad gebouwd. Soms kun je ze herkennen. Ziet u dat onder de bogen de stenen in motiefjes of met kleuren zijn gelegd, zoals op de foto? Dat is dan vrijwel zeker negentiende-eeuws. Liggen de stenen onder de bogen plat? Dan is het gebouw ouder.
Veel plezier bij het herkennen en dateren deze zomer!
